28 października 1950

Pamiętna data. Zanim dojdziemy do wyjaśnienia, dlaczego pamiętna i ważna, krótki wstęp.

Wojna w Europie zakończyła się w maju 1945 r. W lipcu 1945 r. na konferencji w Poczdamie ustalono przebieg zachodnich i północnych granic RP. W październiku Rzeczpospolita Polska podpisała Kartę Narodów Zjednoczonych.

Po siedmiu latach, 22 lipca 1952 r. uchwalono Konstytucję. Zniknęła Rzeczpospolita Polska, pojawiła się Polska Rzeczpospolita Ludowa. Już w roku 1944 na terenach wyzwolonych spod okupacji niemieckiej wprowadzono nowy pieniądz zastępujący środki płatnicze okupanta i funkcjonujący nieformalnie pieniądz II Rzeczpospolitej. 

Dla całego okresu PRL charakterystyczne było zjawisko polegające na braku bezpośredniego związku teorii z praktyką, w tym niestety brak powiązania prawa stanowionego z jego realizacją. Jednym z pierwszych przejawów tego zjawiska był Dekret PKWN z 24 sierpnia 1944 r. wprowadzający banknoty Rzeczpospolitej Polskiej z nazwą Narodowego Banku Polskiego, który w tym momencie nie istniał. Banknoty zaprojektowane przez grafików rosyjskich, wyprodukowane w Moskwie w drukarni GOZNAK weszły do obiegu 27 sierpnia. Do końca listopada wycofano z obiegu banknoty Banku Emisyjnego w Krakowie, wprowadzone przez okupanta w Generalnym Gubernatorstwie.

Wraz z przesuwaniem się działań wojennych na zachód, wycofywano z obiegu niemieckie marki, zastępując je banknotami według wzoru goznakowskiego, ale drukowanymi już w Łodzi i Krakowie. Zmieniono tylko błędne brzmienie klauzuli dotyczącej obowiązku honorowania tych banknotów, jako legalnego środka płatniczego. W miejsce wycofywanego obcego pieniądza metalowego pojawiały się wyłącznie banknoty. Monety II Rzeczpospolitej i Generalnego Gubernatorstwa oraz sowieckie kopiejki funkcjonowały legalnie do wydania Dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (24 sierpnia 1944 r.) o emitowaniu biletów skarbowych.

Dziennik Ustaw nr 3 z 1944 r. poz. 11.

Od tego momentu legalnie mogły kursować tylko sowieckie kopiejki i niskie, groszowe nominały II RP i GG. Trwało to do 28 października 1950 roku, czyli do tytułowej, pamiętnej daty.

Tego dnia sejm (wieczorem w sobotę, mnie się to kojarzy bardzo brzydko) przyjął jednogłośnie ustawę o zmianie systemu pieniężnego. Zaczynała się tak:

Dalej było jeszcze ciekawiej. Gotówkę miano wymieniać, dając jedną nową złotówkę za sto starych.

Oszczędności bankowe, jeśli je ktos miał i wynagrodzenia, wymieniano w lepszym stosunku - za sto starych złotych, dawano trzy nowe.

Aktem wykonawczym do tej ustawy była uchwała Rady Ministrów z tego samego dnia, nosząca ten sam tytuł "W sprawie zmiany systemu pieniężnego". W niej już niczego w bawełnę nie owijano. 

"Elementy spekulacyjne" trzymały oczywiście gotówkę. Stąd mniej korzystny współczynnik wymiany. Krótki czas, w którym miała się dokonac wymiana gotówki (10 dni od 30 października do 8 listopada!!!) oznaczał, że przygotowano ją znacznie wcześniej, bo w tak krótkim czasie nie dało by się wydrukować odpowiedniej ilości banknotów. Nic w tym dziwnego, ani złego. Złem natomiast było ustalenie różnych współczynników wymiany. Kto tylko miał gotówkę, starał się jej pozbyć. Kupowano, co tylko się dało. Nawet, jeśli miały by to być rzeczy w danym momencie nieprzydatne, bo była nadzieja, że uda się je później wymienić na coś potrzebnego, albo sprzedać. Najbardziej ucierpiała "prywatna inicjatywa" - rzemieślnicy, drobni kupcy, rolnicy. 

Ustawa z 28 października i akt wykonawczy do niej umożliwiły również emisję monet. 

Wspomniany wyżej, typowy peerelowski bałagan prawny spowodował, że zapomniano o zamówionych już pięciogroszówkach.

Wymienione wyżej przepisy wbrew pozorom, nie przesądzały o wprowadzeniu monet do obiegu ponieważ poza ustaleniem nominałów nie zawierały żadnych wytycznych co do wyglądu, materiału i metrologii monet. To załatwiono dopiero na początku roku 1951! Wprawdzie ustawa wprowadzała do obiegu nowy pieniądz z dniem 30 października 1950, ale przepis wykonawczy w sprawie ustalenia wzoru i odcinków banknotów oraz wzoru, nominalnej wartości, stopu i wagi monet (bilonu) nosi datę 14 lutego 1951 roku a jego paragraf 4 brzmi: „Zarządzenie wchodzi w życie z dniem ogłoszenia z mocą obowiązującą od dnia 30 października 1950 r.” To kolejny przykład typowego PRL-owskiego rozziewu między teorią, a praktyką. Szczególną trudność sprawia ustalenie daty wprowadzenia pięciogroszówek do obiegu. Nominał, jako taki wprowadzono 3 listopada 1950, ale monety o zadekretowanej średnicy, wadze i wyglądzie wprowadzono do obiegu zarządzeniem z 14 lutego 1951 r. z mocą obowiązującą od 30 października 1950 r. 

Historię "złodziejskiej wymiany" - tak nazywano ją jeszcze wiele lat później, przypomina wystawa otwarta w Muzeum Papiernictwa w Dusznikach-Zdroju. 

Pandemia, pandemią, ale chyba warto się tam wybrać, oczywiście zachowując niezbędne środki ostrożności. Być może uda się zobaczyć niedawny nabytek muzeum - banknot tysiączłotowy z 1794 r. zakupiony na aukcji GNDM. Muzeum skorzystało z prawa pierwokupu